Με την παρούσα ανάρτηση εγκαινιάζεται μία σειρά κειμένων με αντικείμενο τον φιλελευθερισμό, τις βασικές αρχές του και τις συνηθέστερες παρεξηγήσεις γύρω από αυτόν. Πριν μπούμε στην ουσία, ας μου επιτραπούν μερικές διευκρινήσεις. Όπως θα παρατήρησαν όσοι είχαν την μνημειώδη υπομονή να ακούσουν την συζήτηση που είχαμε με το Νικόλα του Θεωρείν και τον Σωτήρη στην Αναμόρφωση, είμαι της άποψης ότι η θρησκευτική ευλάβεια με την οποία πολλοί φιλελεύθεροι (άνθρωποι σαν εμάς ,κυρίως, και όχι πολιτικοί φιλόσοφοι) ακολουθούν κάποιες φιλελεύθερες αρχές κάνουν κακό στον ίδιο το φιλελευθερισμό ως πολιτικό ρεύμα. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να καταλήγουμε πάντα σε «ερμαφρόδιτες» λύσεις, αλλά έχω την εντύπωση ότι τα πράγματα δεν είναι πάντα όσο «απλά» παρουσιάζονται από πολλούς φιλελεύθερους – κάτι σύνηθες και στο ελληνόφωνο διαδίκτυο. Από την άλλη, μένω πιστός στην προσπάθεια μου να συζητούμε χαλαρά χωρίς ταυτόχρονα να προσεγγίζουμε δύσκολες έννοιες εντελώς επιδερμικά. Με αυτά κατά νου, προχωρώ στο κυρίως μέρος.
Η αρχή της βλάβης αποδίδεται κατά απαράβατο κανόνα στον John Stuart Mill. Πρόκειται για την περίφημη φράση από το On Liberty όπου ο Mill υποστηρίζει ότι η ελευθερία των ανθρώπων πρέπει να περιορίζεται μόνο όταν με τις υπό κρίση πράξεις του βλάπτουν άλλους – αντίθετα, το καλό του ίδιου του εαυτού μας ή της κοινωνίας γενικότερα δεν αρκεί. Ο Mill χρησιμοποιεί συχνά τη λέξη “liberty” (πολιτική ελευθερία) αλλά στην πραγματικότητα, νομίζω, μιλάει για προσωπική αυτονομία. Το πλαίσιο του είναι ωφελιμιστικό: θα είναι καλύτερα για όλους αν εφαρμόζεται η αρχή της βλάβης (οι λόγοι που προβάλλονται στο On Liberty θα συζητηθούν αλλού) καθώς και αν, γενικά, περιορίζεται η εξουσία του κράτους και των μηχανισμών του πάνω στο άτομο. Ο σύγχρονος εκφραστής της θεωρίας του Mill είναι ο Joel Feinberg, ο οποίος στο τετράτομο έργο του “The Moral Limits of the Criminal Law” προσφέρει μία εξαιρετικά εκλεπτυσμένη εκδοχή της αρχής της βλάβης, προσπαθώντας ταυτόχρονα να απαντήσει και σε πολλές από τις ήδη γνωστές αλλά και σε κάποιες από τις αναμενόμενες ενστάσεις κατά της ανάλυσής του. Είναι το δίδυμο Mill – Feinberg και η αρχή της βλάβης όπως προέκυψε στο έργο του πρώτου και διαμορφώθηκε στο έργο του δεύτερου που με απασχολούν εδώ.
Εκ πρώτης όψεως, όσα διαβάζει κανείς στο On Liberty ακούγονται απολύτως λογικά: γιατί να περιορίζεται η ελευθερία μας όταν δεν ενοχλούμε κανέναν; Κάθε άνθρωπος θα πρέπει να έχει το δικαίωμα να αναπτύσσει την προσωπικότητά του όπως εκείνος επιθυμεί υπό την προϋπόθεση ότι οι πράξεις του αφορούν μόνο τον ίδιο. Με το ερώτημα «τι ακριβώς λογίζεται ως βλάβη;» θα ασχοληθώ επίσης στο μέλλον (πως αλλιώς θα υπάρξουν και μελλοντικές ασκήζεις φιλελευθερισμού;). Για τους σκοπούς του κειμένου αρκεί η πιο απλή και στενή ερμηνεία της έννοιας που μπορεί να σκεφθεί κανείς: βλάβη είναι αυτή που ασκείται στο σώμα και στην περιουσία μας – αυτό θα μας παρότρυνε να κάνουμε και ο Mill. Σοβαρές βλάβες στο νευρικό σύστημα (από υπερβολικό φόβο για παράδειγμα) ή το άγχος που προκαλεί η ανασφάλεια για τη ζωή ή την υγεία μας θα λογίζονται ομοίως ως βλάβες στο σώμα. Σε αυτή την πρώτη άσκηση, λοιπόν, αναρωτιέμαι αν υπάρχουν περιπτώσεις που ανεπιφύλακτα θα θέλαμε να εμπίπτουν στις εξαιρέσεις εκείνες που επιτρέπουν τον περιορισμό της ελευθερίας μας αλλά δεν καλύπτονται από την αρχή της βλάβης.
Ήδη με την πρώτη αυτή ψηλάφιση της έννοιας της βλάβης προκύπτουν τα πρώτα ερωτήματα. Αν ο Α πυροβολήσει τον Β και αστοχήσει χωρίς να του προκαλέσει καμμία απολύτως βλάβη δεν εμπίπτει η πράξη στου στις τιμωρητέες κατά την αρχή της βλάβης; Ο Mill κάνει λόγο για την τεράστια σημασία της ασφάλειας σαν κάτι από το οποίο εξαρτάται «η αξία κάθε καλού». Δεν μπορεί λοιπόν παρά να μην είμαστε ασφαλείς όταν κάποιος μας πυροβολεί ελεύθερα, ακόμα κι αν δεν μας πετύχει ποτέ. Ο Feinberg εισάγει τη βαρύτητα και την πιθανότητα μίας πράξης ως κριτήρια υποστηρίζοντας πως όσο μεγαλύτερη είναι η πρώτη τόσο μικρότερη είναι ανάγκη να είναι (για να παρέμβουμε στις αποφάσεις ενός ατόμου) η δεύτερη και αντιστρόφως, παραδεχόμενος πως δεν είναι ανάγκη να επέλθει η βλάβη για να περιορισθεί η ελευθερία του πράττοντος αλλά αρκεί και η απειλή της βλάβης. Η πρώτη αναγκαία προσθήκη, λοιπόν, είναι η διακινδύνευση, χωρίς την οποία η αρχή της βλάβης εν στενή εννοία δε θα κάλυπτε μία σειρά από εγκληματικές απόπειρες που θα έπρεπε ασφαλώς να εμποδίζονται. Είναι, νομίζω, σαφές ότι η διακινδύνευση μπορεί να θεωρηθεί ότι εμπεριέχεται στην αρχή της βλάβης χωρίς την ανάγκη ιδιαίτερων «υποχωρήσεων» και «νοθεύσεων» της θέσης του Mill – οπότε ας περάσουμε στα πιο δύσκολα.
Υπάρχει μία κατηγορία βλαβών που καλούνται συνήθως «σωρευτικές» (accumulative harms). Πρόκειται για συμεπριφορές που δεν επιφέρουν το επιβλαβές αποτέλεσμα παρά μόνο με τη «βοήθεια» άλλων παρόμοιων συμεριφορών. Ένα κλασικό παράδειγμα (με το οποίο έχεις ασχοληθεί και ο ίδιος ο Feinberg εδώ) είναι η μόλυνση του περιβάλλοντος. Υπάρχει ένα όριο στην εκπομπή ατμοσφαιρικών ρύπων κάτω από το οποίο δεν προκύπτουν επιπτώσεις στο περιβάλλον. Οι εκπομπές της εξάτμισης του αυτοκινήτου του καθενός από εμάς βρίσκονται σίγουρα πολύ κάτω από το όριο αυτό. Είναι, λοιπόν, απαράδεκτο, κατά την αρχή της βλάβης, να περιορίζεται η ελευθερία του οποιουδήποτε να οδηγεί το παλαιάς τεχνολογίας ρυπογόνο αυτοκίνητό του όπου και όσο θέλει από την στιγμή που η δική του ατομική συμπεριφορά δε βλάπτει κανέναν. Υπάρχει, όμως, και ένα ακόμα παράδοξο με τις σωρευτικές βλάβες. Ας ονομάσουμε το όριο αυτό πάνω από το οποίο βλάπτεται το περιβάλλον Α: ο οδηγός του αυτοκινήτου που θα εκπέμψει το ρύπο που θα «πιάσει» το όριο αυτό θα βλάψει, πράγματι, το περιβάλλον και θα μπορεί, σύμφωνα πάντα με την ίδια αρχή, να αποτραπεί από κάτι τέτοιο. Δεν κάνει, όμως, τίποτα διαφορετικό από όσους μόλυναν το περιβάλλον πριν από εκείνον – αλλά δεν του προκαλούσαν βλάβη!
Κάποιες άλλες συμπεριφορές είναι αβλαβείς μεν αλλά τόσο «ενοχλητικές» ώστε να απαγορεύονται στις περισσότερες έννομες τάξεις. Το πλέον σύνηθες παράδειγμα είναι αυτό του «φρόνιμου καταπατητή»: ο Α φεύγει για διακοπές και ο Β βρίσκει τον τρόπο να μπει στο σπίτι και να ζήσει σε αυτό χωρίς να κάνει την παραμικρή ζημιά. Ο Mill έχει ήδη μιλήσει για ασφάλεια βέβαια, αλλά για να αποφύγουμε την συζήτηση για το τι είναι «ασφάλεια» και τι «αίσθημα ασφάλειας» (αυτό, δηλαδή, που δε θα νιώθει ο Α αν μάθει ότι ο Β μπήκε στο σπίτι του), ας υποθέσουμε ότι ο Α δεν μαθαίνει ποτέ τι έκανε ο Β –για όποιον ενδιαφέρεται την προαναφερθείσα διαφορά εξηγεί ο Ripstein στον Bird στο “Legal Moralism and the Harm Principle: A Rejoinder” στο Philosophy and Public Affairs 35, no2. Δε θα πρέπει να σταματήσει ο γείτονας Γ τον Β από το να μπει στο σπίτι του Α; Δεν πρόκειται εδώ για μία συμπεριφορά εντελώς αβλαβή; Η αρχή της βλάβης μοιάζει να αδυνατεί –και εδώ- να προσφέρει μία ικανοποιητική απάντηση.
Τα παραπάνω παραδείγματα καταδεικνύουν αυτό που υπαινίχθηκα από την αρχή: η αρχή της βλάβης είναι μία καλή βάση, μία καλή αφετηρία για μία ολοκληρωμένη θεώρηση του μείζονος ζητήματος των θεμιτών περιορισμών της προσωπικής αυτονομίας. Είναι, όμως, ταυτόχρονα μία θέση που, ως έχει στο On Liberty, αδυνατεί να προσφέρει τις απαντήσεις που απαιτούν βασικές μας διαισθήσεις για συμπεριφορές που δεν μπορούν να θεωρηθούν εν στενή εννοία βλαπτικές. Αυτή η πρώτη δεσμίδα ερωτημάτων και ενστάσεων είναι, νομίζω, μία καλή αρχή για μία περισσότερο διεισδυτική συζήτηση που θα ακολουθήσει και θα αφορά -μεταξύ άλλων- και τις προσπάθειας ερμηνείας της αρχής που ξεφεύγουν από τη Millian παράδοση.
Συνιστολόγιο 
23 Σεπτεμβρίου 2007 στο 9:48 πμ |
Πολύ ωραίο και τεράστιο θέμα θίγεις, Κωνσταντίνε. Θα αγωνιστώ μέχρις εσχάτων στο ταμπούρι της αρχής της βλάβης, ακόμα όμως δεν μου έχεις στείλει τίποτα σοβαρούς βασιβουζούκους να σφαγιάσω. Για την διακινδύνευση ως λάτο σένσου βλάβη συμφωνούμε φυσικά, η σωρευτική βλάβη λύνεται εν μέρει βάσει αντικειμενικού καταλογισμού, το παράδειγμα του καταπατητή μου φαίνεται άκυρο (: δεν χρειάζεται να γνωρίζη κανείς την βλάβη για να υπάρξη!). Επειδή το άρθρο σου αξίζει λεπτομερέστερης απάντησης από αυτές εδώ τις τηλεγραφικές, θα επανέλθω μετά τον εκκλησιασμό μου, σαν πιστός Έλλην άθεος!
23 Σεπτεμβρίου 2007 στο 1:19 μμ |
Να επανέλθεις, Αθανάσιε, αλλά πρώτα σου υπενθυμίζω ότιοι «λύσεις» που θα προτείνεις θα πρέπει -για να υπερασπισθείς αποτελεσματικά την αρχή της βλάβης- να μην αποκλίνουν από αυτήν. Σε αντίθετη περίπτωση, θα λύσεις το πρόβλημα αλλά θα αποτύχεις στην υπεράσπιση. Το τρίτο παράδειγμά μου νομίζω δεν το κατάλαβες και θα βοηθήσει την απάντησή σου αν το ξαναδιαβάσεις – δε λέω ότι η ύπαρξη βλάβης εξαρτάται από τη γνώση της (αν και σε κάποιες περιπτώσεις αυτό είναι αληθές), αλλά ότι εδώ δεν υπάρχει καν βλάβη. Βοήθειά σου και περιμένω.
23 Σεπτεμβρίου 2007 στο 10:47 μμ |
Υπολαμβάνω ασφαλώς ότι εννοείς την αρχή της βλάβης ως πολιτική και όχι ως ηθικοπρακτική αρχή, ως όριο δηλαδη της κρατικής εξουσίας και όχι ως γνώμονα ατομικής συμπεριφοράς. Τούτου λεχθέντος, θα απαντήσω αύριο.
23 Σεπτεμβρίου 2007 στο 11:14 μμ |
Ο Mill εννοούσε και τα δύο Αθανάσιε: «that principle is, that the sole end for which mankind are warranted, individually or collectively, in interfering with the liberty of action of any of their number, is self-protection. That the only purpose for which power can be rightfully exercised over any member of a civilized community, against his will, is to prevent harm to others». Από εκεί και πέρα, φυσικά, όπως θέλεις το περιορίζεις. Ες αύριον, λοιπόν.
24 Σεπτεμβρίου 2007 στο 9:43 πμ |
Λοιπόν, εγώ θα αναφερθώ στην πολιτική φιλοσοφία. Η σωρευτική βλάβη είναι ακριβώς αυτό – βλάβη. Καλώς απαγορεύεται συνεπώς, καθόλου απαραίτητα όμως με τα όπλα του Ποινικού Δικαίου. Η τελική πράξη, αυτή που υπερβαίνει το όριο, είναι συνήθως όμως και εγκληματικά άδικη de lege lata. Αυτό δεν είναι απαραιτήτως ούτε σωστό ούτε λανθασμένο, εν πάση περιπτώσει όμως τίθεται θέμα διαβάθμισης εντός ήδη υπάρχουσας βλάβης. Συναφώς προτείνεται από ωρισμένους και η σκέψη ότι δεν προκαλεί νομικώς διαφέρουσα επίταση του κινδύνου όποιος, ας πούμε, κατουράει σε ένα ήδη ξέχειλο φράγμα και έτσι προξενεί πλημύρα (εδώ κολλάει ο αντικειμενικός καταλογισμός που ανέφερα). Όσο για το παράδειγμα του «φρόνιμου» (ποια λέξη μεταφράζεις τόσο άχαρα; ) καταπατητή, μάλλον δεν το κατάλαβα, γιατί εξακολουθώ να μην καταλαβαίνω ποια η διαφορά του από τον «φρόνιμο» βιαστή, που ναρκώνει το θύμα του, το βιάζει και μετά του εμφυτεύει και αναμνήσεις ότι παίζανε μαζί φεύγα.
Αν βέβαια απομακρυνθούμε από οποιαδήποτε συνεπή τήρηση της αρχής της βλάβης, όπως κάνει βεβαίως βεβαίως και ο ίδιος ο Φειμβέργος, περνάμε στον «ύποπτο ηθικά» χώρο της απαγόρευσης της αυτοκτονίας, της αιμομιξίας, της βλασφημίας, του γυμνισμού, των ψυχοτρόπων, της απρόσφορης απόπειρας, της απόδρασης, της επαιτείας και άλλων ων ο αριθμός μέγας εστίν. Αναμένω κάποια στιγμή μια ξεκάθαρη θέση και επ’ αυτών.
24 Σεπτεμβρίου 2007 στο 10:05 μμ |
Πρώτον, σε ένα φιλελεύθερο κράτος είναι σίγουρα προβληματικό να επιβαρύνουμε κάποιον με τις αμαρτίες των άλλων. Όταν εγώ προσωπικά σε όλη μου τη ζωή δεν επιβαρύνω το περιβάλλον με αρκετό καυσαέριο ώστε να το βλάπτω, γιατί να περιορίζεται η ελευθερία μου; Άλλωστε, πώς νομίζεις ότι διασώζεις την αρχή της βλάβης με τον αντικειμενικό καταλογισμό; Σε εμένα τουλάχιστον δεν είναι προφανές. Επίσης, εγώ έδωσα ένα λόγο για τον οποίο θα μπορούσε η διακινδύνευση να μείνει εντός της Millian παράδοσης – εσύ δεν μας είπες πως το βολεύεις αυτό…
Δεύτερον, δεν είπα ότι δεν υπάρχει βλάβη επειδή δεν την αντιλαμβάνεται ποτέ ο ιδιοκτήτης του σπιτιού. Είπα ότι δεν υπάρχει βλάβη επειδή δεν υπάρχει βλάβη! Ο «καταπατητής» μπήκε, έμεινε και βγήκε από το σπίτι χωρίς να προκαλέσει την παραμικρή ζημιά – απλά έμεινε σε ένα άδειο σπίτι. Το ότι δεν το έμαθε ο ιδιοκτήτης τελικά το προσέθεσα για να αποφύγω απαντήσεις του τύπου «στενοχωρήθηκε και ένιωσε ανασφάλεια, άρα υπάρχει βλάβη». Το «φρόνιμος καταπατητής» είναι δικό μου – καμμιά φορά σκέφτομαι και κάτι μόνος μου!
Τρίτον, ο Feinberg είναι ο άνθρωπος που υπερσπίστηκε όσο λίγοι τον Mill στην σύγχρονη φιλοσοφία και εκείνος στον οποίο αποδίδεται η πατρότητα του όρου harm principle. Αν νομίζεις ότι «απομακρύνεται από οποιαδήποτε συνεπή τήρηση της αρχής της βλάβης» και μάλιστα «βεβαίως βεβαίως», μάλλον είσαι μόνος σου.
24 Σεπτεμβρίου 2007 στο 11:03 μμ |
Επικαλέστηκα τον αντικειμενικό καταλογισμό σε μια συγκεκριμένη περίπτωση για να αποκλείσω την βλάβη, όχι για να την θεμελιώσω! Σε περιπτώσεις ασήμαντης επιβάρυνσης, όπως αυτή που περιέγραψα, δεν αποδέχομαι την ύπαρξη βλάβης.
Βλάβη εν ευρεία εννοία είναι και η διακινδύνευση, συμφωνούμε ασφαλώς σε αυτό. Ως βλάβη μπορεί να οριστή η ουσιώδης επίταση ενός διαφέροντος κινδύνου. Αν οριστή απλώς ως η διαχρονική αλγεβρική θέση, τότε ναι, ενδεχομένως να είχαμε πρόβλημα.
Ό,τι λες για τον φρόνιμο καταπατητή ισχύει και για τον φρόνιμο βιαστή. Σε κάθε περίπτωση παραβιάστηκε η σφαίρα της ελευθερίας που περιφρουρεί ένα δικαίωμα. Είναι σαν να ρωτάς ποιον έβλαψε ο δωρεανίας λαθρεπιβάτης που δεν πήρε την θέση κάποιου άλλου.
Υποθέτω σε κάποιο από τα επόμενα επεισόδια των Ασκήσεων θα δώσης ρητή απάντηση στα (αμείλικτα!) ερωτήματα που έθεσα, οπότε απλώς θα κάνω υπομονή. Να ελπίζουμε ότι στο τέλος θα εκδώσης και εσύ πιστοποιητικό φιλελεύθερων φρονημάτων για όλους εμάς τους παραστρατημένους; 😉
24 Σεπτεμβρίου 2007 στο 11:08 μμ |
Ξέχασα για τον Φειμβέργο: εύγε για το harm principle, μπορείς όμως να αναγνωρίσης ότι στο Harm to Self δεν σκοτώνεται κιόλας στην συνεπή εφαρμογή: τάσσεται υπέρ της απαγόρευσης της αυτοκτονίας, της χρήσης της ζώνης και του κράνους, της υποχρεωτικότητας της κοινωνικής ασφάλισης και, αν θυμάμαι καλά, υπέρ της απαγόρευσης των ψυχοτρόπων. Για σχεδόν όλα από αυτά σπαταλά πολύ φαιά ουσία σε ευφάνταστες δήθεν βλάβες που αγωνιωδώς αναζητεί. Δεν με πείθει.
24 Σεπτεμβρίου 2007 στο 11:10 μμ |
ελεγα να ριξω και δω το σχολιο που εκανα στην αναΜορφωση αλλα μια και πανε αλλου οι δυο συζητησεις απλα σας ειδοποιω οτι γινεται εκει μια αλλη συζητηση (στην οποια μεταξυ αλλων ομως συμφωνω με τον θαναση οτι η σωρευτικη βλαβη ειναι απλα βλαβη!). Θα ριξω και απο κει μια σημειωση οτι γινεται συζητηση εδω…
25 Σεπτεμβρίου 2007 στο 1:07 πμ |
Θα επανέλθω επί της ουσίας, τώρα το μόνο που θα σου υπενθυμίσω είναι ότι η εναχόληση με πολλούς ιστοτόπους προκαλεί σύγχυση – και γι’ αυτό σου συγχωρώ το αμάρτημα να μου καταλογίζεις πρόθεση έκδοσης πιστοποιητικού φιλελεύθερων φρονημάτων. Κι επειδή δεν μπορώ να το αναβάλω αυτό: ο βιαστής προκαλεί άμεση και προφανή βλάβη στο σώμα, την ψυχή και την αξιοπρέπεια του θύματός του. Το αυτό δεν ισχύει σε καμία περίπτωση για τον φρόνιμο καταπατητή και ενδεχομένως δεν ισχύει και στην περίπτωση του λαθρεπιβάτη που δεν καταλαμβάνει τη θέση κάποιου που πλήρωσε εισιτήριο – επ΄αυτού δεν είμαι βέβαιος, όμως. Οπότε, επιμένω πως ο παραλληλισμός σου είναι ατυχής. Ακόμα, έχεις δίκιο σε όσα καταλογίζεις στο τελευταίο σου σχόλιο στον Feinberg, αν και δεν τα θυμάσαι όλα καλά. Όμως, όλα αυτά τα κάνει στην αγωνιώδη πρσπάθειά του να συμβιβάσει κάποιες διαισθήσεις του με την αγαπημένη του αρχή της βλάβης. Από εκεί και πέρα, μάλλον χρειαζόμαστε και έναν ορισμό της βλάβης – κάτι που θα συζητήσουμε σε μελλοντική άσκηση. Σημειωτέον ότι εγώ δεν έχω το λυσσάρι των ασκήσεων και περιμένω να βρούμε τις απαντήσεις με ομαδική προσπάθεια!
25 Σεπτεμβρίου 2007 στο 1:43 μμ |
Υπενθυμίζω ότι το παράδειγμα του «φρόνιμου» βιαστή είναι εκείνου που ναρκώνει το θύμα του την νύχτα, όταν ούτως ή άλλως θα κοιμόταν, και το βιάζει στον ύπνο του. Το πρωί με την δροσούλα που ξυπνάει το θύμα δεν υπάρχει κανένα ίχνος, σωματικό ή ψυχικό, του βιασμού. Το παράδειγμα του λαθρεπιβάτη είναι κλασσικό παράδειγμα αδικαιολόγητου πλουτισμού: κάποιος εξοικονομεί χρήματα χρησιμοποιώντας τους πόρους κάποιου άλλου παρά την θέλησή του. Όσο για τον Φειμβέργο, η «αγωνιώδης προσπάθεια» και οι «διαισθήσεις» μάλλον τα λένε όλα: αναπτύσσει πολύ ωραία θεωρητικά μια αρχή, αλλά από κει και πέρα διστάζει να την εφαρμόση με πλήρη συνέπεια και υποκύπτει -αναπόφευκτα ίσως- στο Τσάιτγκάιστ του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα και υποστηρίζει κάποια πράγματα που κατά την σεμνή και ταπεινή μου άποψη δεν έχουν και πολύ μέλλον. Ντάξει, μην τα θέλουμε και όλα δικά μας.
26 Σεπτεμβρίου 2007 στο 3:32 μμ |
Νομίζω οτι απουσιάζει κάτι σημαντικό από τη μέχρι τώρα συζήτηση: ποιές ετεροβλάβες θεμελιώνουν αξιώσεις προστασίας;
Κατ’αρχήν μια διευκρίνιση: o Mill δεν λέει οτι η ετεροβλάβη επαρκεί για την προστασία από παρεμβολή. Λέει μόνο οτι ‘ο μόνος τρόπος να δικαιολογηθεί παρεμβολή, ή απειλή παρεμβολής, με την ελευθερία κάποιου είναι η ετεροβλάβη’, δηλαδή οτι η ετεροβλάβη είναι αναγκαία συνθήκη για τη δικαιολόγηση παρεμβολής.
Δεν βρίσκω παράλογη την άποψη του Θανάση οτι οι περιπτώσεις του φρόνιμου καταπατητή, ή του φρόνιμου βιαστή συνιστούν βλάβες. Μπορούμε εύλογα να τις θεωρήσουμε βλάβες στην ευημερία μας, αφού συνιστούν απογοήτευση κάποιων ‘ενημερωμένων’ μας προτιμήσεων σε σχέση με τον εαυτό μας, και τον χώρο στον οποίο ζούμε (έχουμε συζητήσει αυτή την αντίληψη ευημερίας στο θεωρείν, σε ένα κείμενο για το θάνατο).
Αλλά δεν πιστεύω οτι αυτές οι βλάβες θεμελιώνουν, παντού και πάντα, αξιώσεις προστασίας. Για παράδειγμα, αν κάποιος ψυχορραγεί έξω από το σπίτι μου και ο μόνος τρόπος να επιβιώσει είναι να μπει στο οικόπεδό μου, η κατάστασή του θεμελιώνει αξιώσεις προστασίας (viz. παρεμβολής υπέρ του) πολύ ισχυρότερες απ’ότι η βλάβη που ενσωματώνει η καταπάτηση της ιδιοκτησίας μου.
Ditto για την αιμοραγούσα γυναίκα που περιμένει το (ιδιωτικό) τρένο για να παει στο νοσοκομείο: αν ο εισπράκτορας την εμποδίσει να μπει, επειδή δεν έχει, λ.χ. εισητήριο, διαπράττει πολύ μεγαλύτερη βλάβη απ’ότι η γυναίκα -η οποία, ex hypothesi, δεν πληρώνει εισητήριο. Η γυναίκα έχει αξιώσεις προστασίας (να μπει στο τρένο δωρεάν), πολύ πιο ισχυρές από τις αξιώσεις του εκατομμυριούχου ιδιοκτήτη του τρένου.
Συνεπώς Κώστα δεν χρειάζεται να αρνηθείς την προκείμενη που προσυπογράφει ο Θανάσης (οτι ο φρόνιμος καταπατητής βλάπτει). Αρκεί να αρνηθείς τη συνεπαγωγή οτι αυτή η βλάβη θεμελιώνει αξιώσεις προστασίας του ιδιοκτήτη (και όχι του καταπατητή).
26 Σεπτεμβρίου 2007 στο 4:00 μμ |
Απολύτως σωστό και κάπως εννοούμενο εκ μέρους μου: η βλάβη απαιτείται, αλλά δεν αρκεί. Δεν αρκεί θέλω να πω οποιαδήποτε βλάβη, αλλά πρέπει να είναι αρκετά σοβαρή, ιδίως για το Ποινικό Δίκαιο. Ο αξιολογικός πήχυς τώρα είναι δύσκολο να οριστή.
Αλλά το ζητούμενο από τον Καλλίρη είναι μάλλον το αντίστροφο: απαιτείται τάχα μόνο βλάβη; (εγώ λέω ναι).
Κάτι έχει στο μυαλό του ο παμπόνηρος συνιστολόγος…
27 Σεπτεμβρίου 2007 στο 12:24 πμ |
Νικόλα,
Ασφαλώς, τα όσα διευκρινίζεις τα διευκρινίζεις καλώς και με βρίσκουν σύμφωνο. Θυμίζω, όμως, ότι αυτό που με απσχολεί εδώ είναι κατά πόσον υπάρχουν συμπεριφορές που ευλόγως δικαιολογούν περιορισμούς της ελευθερίας χωρίς να καλύπτονται από την αρχή της βλάβης – εν προκειμένω επειδή δεν υπάρχει βλάβη. Άρα, έχω ανάγκη να αρνηθώ ότι υπάρχει βλάβη και νομίζω ότι το αρνούμαι καλώς. Επιπροσθέτως, θυμίζω ότι προσπαθώ να κινηθώ στο πλαίσιο της προσέγγισης του ίδιου του Μιλλ και του επιγόνου του, Feinberg. Υπάρχουν, φυσικά, και ερμηνείες της αρχης της βλάβης που μας απαλάσσουν από αυτά τα προβλήματα, αλλά θα αφήσω προς το παρόν τον Raz εκτός κουβέντας. Ομοίως, επιφυλάσσομαι για μία πιο προσεχτική συζήτηση της έννοιας της ετεροβλάβης στο άμεσο μέλλον. Εδώ κινούμαι στα όρια της έννοιας που περιγράφω στο κείμενο και, πιστεύω, είναι πολύ κοντά στη Millian παράδοση. Φυσικά θα θυμάσαι ότι εγώ δεν αποδέχομαι πως μπορεί να υποστεί βλάβη η ευημερία μας εν αγνοία μας, οπότε διαφωνώ και με την εδώ προετεινόμενη συναφή θέση σου.
Συνεπώς, Αθανάσιε, θα επιμείνω ότι η «παραβίαση της σφαίρας της ελευθερίας που περιφρουρεί ένα δικαίωμα» δεν συνιστά βλάβη κατά Μιλλ. Θα συνιστούσε παραβίαση δικαιώματος -και άρα κατακριτέα συμπεριφορά- αν αναγνώριζε Ο J. S. κάποιο ηθικό δικαίωμα στην ιδιοκτησία του εαυτού όπως διατείνονται οι ελευθεριστές ερμηνευτές του. Αλλά κάτι τέτοιο δεν ισχύει – ο ίδιος εξηγεί ρητά: «I forego any advantage which could be derived to my argument from the idea of abstract right as a thing independent of utility. I regard utility as the ultimate appeal on all ethical questions». Η απλή χρήση, λοιπόν, ενός αντικειμένου ή ακόμα κι ενός σώματος χωρίς καμμία σωματική ή περιουσιακή βλάβη -σας χάρισα και την ψυχική αναλογιζόμενος τα όσα λέει ο Μιλλ περί ‘ασφαλείας»- δεν μοιάζει να χωρά σε αυτή την αντίληψη περί βλάβης. Η δε περίπτωση του λαθρεπιβάτη του τρένου που δεν καταλαμβάνει τη θέση κανενός απέχει μακράν από οποιαδήποτε έννοια βλάβης που δεν προσβάλει το γλωσσικό μας αισθητήριο.
Παρόλα αυτά, βλέπω κι εγώ την αναγκαιότητα περιορισμού αυτών των συμπεριφορών – παρά το γεγονός ότι δεν τις θεωρώ βλαπτικές. Και εξ αυτού ανακοινώνω ότι θεωρώ τη βλάβη πάντοτε (επί της αρχής και με αυτονόητες εξαιρέσεις) ικανή συνθήκη για τον περιορισμό της ελευθερίας αλλά όχι και αναγκαία. Γιατί, λοιπόν, να απαγορεύονται συμπεριφορές σαν αυτή του φρόνιμου καταπατητή ή του φρόνιμου βιαστή; Γιατί, κι αυτή είναι μία έννοια που επίσης απασχολεί τον Μιλλ αλλά ανεξάρτητα, νομίζω, από την αρχή της βλάβης, εκφράζουν μία άδικη επιθετικότητα. Και θα προσφέρω, αντί πολλών, ένα παράδειγμα: ο Α πυροβολεί τον Β, με σκοπό να τον σκοτώσει, με ένα όπλο που ο πρώτος νομίζει γεμάτο αλλά ο δεύτερος γνωρίζει καλά πως είναι άδειο. Οι δυό τους μένουν σε ένα έρημο σπίτι και το συμβάν μένει μεταξύ τους ενώ ο Α είναι ανάπηρος και αδυνατεί να αυτοεξυπηρετηθεί – πολλώ δε μάλλον να αγοράσει σφαίρες ή όπλο. Δεν υπάρχει βλάβη, ουσιαστική απειλή ή διακινδύνευση, ούτε καν πιθανότητα επανάληψης της απόπειρας (για να ικανοποιηθεί και ο Friedman). Η μη τιμώρηση της απρόσφορης απόπειρας μου είναι ηθικά εξαιρετικά δυσάρεστη διότι πιστεύω ότι οι άδικες επιθέσεις πρέπει να αποδοκιμάζονται ως εκφράσεις ακραία αντικοινωνικής και ανήθικης συμπεριφοράς που συμβάλει, μεταξύ άλλων και στη διαμόρφωση μιάς εξαιρετικά δυσάρεστης ηθικής οικολογίας. Όποιος συμφωνεί με το ατιμώρητο μίας τέτοις απόπειρας αναλαμβάνει, κατά τη γνώμη μου, το βάρος μίας συνεπούς μεν προς την αρχής της βλάβης, εξαιρετικά προβληματικής ηθικά δε θέσης.
27 Σεπτεμβρίου 2007 στο 12:31 πμ |
Επίσης, σε ότι αφορά τον Feinberg, Αθανάσιε, σφάλεις και σε μαλώνω δημοσίως. Για την ασφάλιση έχεις δίκιο, αλλά βρίσκω την τοποθέτησή του αρκετά ενδιαφέρουσα – αν και διαφωνώ. Η δικαιολόγηση της τιμώρησης της μη χρήσης κράνους (για ζώνη δε λέει τίποτα, αν θυμάμαι καλά) είνια ολίγον προβληματική αλλά σου θυμίζω ότι την προτείνει με μεγάλη επιφυλακτικότητα (είναι η περίφημη συνεκτίμηση των psychic costs που προκύπτουν από την συνεπή τήρηση της αρχής «αφού έτσι αποφάσισε ας λουστεί τις συνέπειες»). Στην αυτοκτονία δε θυμάσαι καθόλου καλά, ενώ για τα ναρκωτικά διαχωρίζει 3 περιπτώσεις χρηστών και στις 2 τάσσεται υπέρ του ελεύθερου της χρήσης. Τον αδικείς, λοιπόν, και αυτό σου το καταλογίζει κάποιος που διαφωνεί με τα περισσότερα απ’ όσα λέει.
27 Σεπτεμβρίου 2007 στο 4:02 μμ |
Για την απρόσφορη απόπειρα τα είπαμε, τα πράγματα είναι ξεκάθαρα: εγώ διέβην τον Ρουβίκωνα, εσύ παραμένεις οχυρωμένος στα ηθικά σου συναισθήματα. Εξελίξου, συνιστολόγε! 🙂
Για τον Φειμβέργο: ως προς την ασφάλιση δεν έχω καταλήξει με απόλυτη βεβαιότητα, απλώς κλίνω προς τα εκεί. Ως προς την αυτοκτονία, να μην μπούμε σε διαδικασία παραπομπών, αλλά θυμάμαι χαρακτηριστικά ότι λέει ότι αυτός που πέφτει από τον 13ο όροφο δημιουργεί κόστος για να καθαριστούν τα αίματά του, κόστος στο ασφαλιστικό σύστημα και ψυχικό κόστος στους οικείους του. Ειδικά δε για τα ναρκωτικά, η ολίγον έγκυος στάση του (δικαιολογημένη επαναλαμβάνω απο έναν άνθρωπο του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα), όπως και του Νικόλα βγάζει μάτια με την ασυνέπειά της.
27 Σεπτεμβρίου 2007 στο 9:23 μμ |
Όσον αφορά τον Feinberg, να μπούμε σε παραπομπές γιατί ο τρίτος των συνιστολόγων θα μας μάλωνε και μάλιστα δικαίως: από την σελ. 134 κε του Harm to Self θα βρεις όσα χρειάζεσαι και θα διαπιστώσεις, επιμένω, ότι δε θυμάσαι καλά. Επί της ουσίας δύο πραγματάκια:
1) Τα «ηθικά συναισθήματα» (αν καταλαβαίνω τι εννοείς) είναι, συχνά, η πηγή των «αρχών» μας – όπως και διάφοροι άλλοι παράγοντες φυσικά. Τώρα το αν εσύ, προσωπικά, τα θεωρείς αποδεκτά σε αυτό το ρόλο είναι, χωρίς παρεξήγηση, ήσσονος σημασίας, καθώς για τους περισσότερους, νομίζω, η αποδοχή τους είναι αυτονόητη. Ο Μιλλ, εν προκειμένω, δεν πήρε την αρχή της βλάβης σε πέτρινη πλάκα ως άλλος Μωϋσής. Προβληματίστηκε βαθύτατα από την καταπίεση της νέας αστικής τάξης της εποχής του από τα αυστηρά ήθη και την συντηρητική κρατική μηχανή της βικτωριανής Αγγλίας και με σκοπό να υπηρετήσει έναν συγκεκριμένο σκοπό (την απελευθέρωση των πολιτών από τα δεσμά αυτά) διατύπωσε την αρχή της βλάβης. Η δε, φαινομενική τουλάχιστον, απολυτότητα της θέσης του εκπορεύεται από την έντονη δυσαρέσκειά του για τα όσα έβλεπε. Όλοι, λοιπόν, από κάποιες διαισθήσεις ξεκινάμε για να διατυπώσουμε τις αρχές και τις θεωρίες μας. Οι δικές μου μπορούν να σου αρέσουν ή να μην σου αρέσουν αλλά δεν μπορείς να με εγκαλείς διότι έχω διαισθήσεις και ξεκινώ από εκεί!
2) Εγώ παραμένω οχυρωμένος στα ηθικά μου συναισθήματα και δεν εξελίσσομαι ενώ εσύ τολμάς; Μου φαίνεται, όντως, ιδιαιτέρως τολμηρή η κατηγορία αυτή αφού, σε περίπτωση που δεν το έχεις καταλάβει, εσύ μένεις αυστηρά προσκολλημένος σε μία αρχή που διατυπώθηκε πριν από 1,5 αιώνα περίπου. Και μετά δηλώνεις την συμπάθειά σου για το δόλιο Φειμβέργο διότι είπε ό,τι είπε στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα! Ακόμα χειρότερα, αποδίδεις τιμές θεόπνευστου ευαγγελίου σε μία αρχή που παραδέχεσαι ότι οδηγεί σε δύσπεπτες (δική σου η έκφραση) λύσεις. Μα, αν είναι έτσι, ποιος ο λόγος να επιμένουμε σε αυτήν και να μην την αναπροσαρμόζουμε τουλάχιστον; Επιμένεις ότι εγώ χρειάζομαι «εξέλιξη» και όχι εσύ «ξεκόλλημα»;
ΥΓ: Εγώ τολμώ περισσότερο από εσένα και κατά το ότι απορρίπτω και προτείνω για συγκεκριμένους λόγους κάθε φορά – δηλώνοντας και το πολιτικοφιλοσοφικό πλαίσιο στο οποίο κινούμαι. Εσύ γιατί, παρά την απειλή δυσπεψίας, επιμένεις στην αρχή της βλάβης; Σε πείθει ο ωφελιμισμός του Μιλλ; Ή, μήπως, όπως διαφαίνεται και από τα δικαιώματα και τους περίβολους, ξεκινάς από μία διαφορετική, μη-ωφελιμιστική και μάλλον δικαιωματοκρατική, αφετήρια; Διότι, αν είναι έτσι, τότε ελέγχεσαι κι εσύ ως εκκινών από ηθικά συναισθήματα…
28 Σεπτεμβρίου 2007 στο 5:55 μμ |
Κακία αυτό με την παραπομπή, παίζεις με τον πόνο μου: ξέρεις πολύ καλά ότι δεν έχω πρόσβαση σε καμία σοβαρή βιβλιοθήκη 😦 Το άρ. 16 μας μάρανε… Τέλος πάντων, ας είναι έτσι, δεν με νοιάζει τι λέει ο Φειμβέργος σε κάθε συγκεκριμένο θέμα, με ενδιαφέρει πιο πολύ η συνέπειά του. Για τα υπόλοιπα θα σου απαντήσω κάποια άλλη στιγμή. Και φυσικά και δεν είμαι ωφελιμιστής ρε!
28 Σεπτεμβρίου 2007 στο 10:49 μμ |
Καμμία κακία και να ανακαλέσεις: σε παρέπεμψα διότι θυμάμαι ότι εγώ το Harm to Self το βρήκα όταν το χρειάστηκα στην Αθήνα. Μου μάθατε τώρα όλοι «δε βρίσκω το ένα και δε βρίσκω το άλλο». Ουστ! Ότι χρειαζόμαστε βιβλιοθήκες είναι αλήθεια, όμως, και επαυξάνω.
29 Σεπτεμβρίου 2007 στο 12:00 πμ |
Αχχχχχχχχχχχχχχ, παλιές καλές εποχές… Το ΣΠΕ είναι κλειστό εδώ και ενάμιση χρόνο, όμορφε! Απ’ το ολότελα καλή κι η Παναγιώταινα, άμα χαθή κι η Παναγιώταινα όμως ούτε μια συνιστολογική συζήτηση δεν μπορούμε να κάνουμε… 😦
9 Οκτωβρίου 2007 στο 10:29 μμ |
Επειδή βλέπω ότι οι δήθεν μέχρι θανάτου υπερασπιστές της αρχής της βλάβης έχουν σιωπήσει ηττοπαθώς και επειδή δεν είναι απολύτως αληθές το ότι δεν έχω λυσσάρι, σας παρουσιάζω την αρκετά ενδιαφέρουσα πρώταση του Joel για τον περιορισμό της ελευθερίας όσων μολύνουν (πχ με την επιβολή συγκεκριμένης τεχνολογίας στα αυτοκίνητα, τα διόδια, τα πρόστιμα κλπ) και την ταυτόχρονη διάσωση της αρχής. Εδώ, λοιπόν, όπως υποστηρίζει, έχουμε μία απειλή βλάβης ενός ζωτικού δημόσιου συμφέροντος – και άρα, τη βάση για να εφαρμόσουμε την αρχή της βλάβης. Ο μόνος τρόπος για να μην τιμωρήσουμε κάποιον για μία βλάβη που δεν προκαλεί είναι ο εξής: υπολογίζουμε το κατώφλι πάνω από το οποίο ο ατμοσφαιρικός αέρας λχ βλάπτεται από τις εξατμίσεις των αυτοκινήτων και στην συνέχεια υπολογίζουμε ποιο είναι αυτό το κατώφλι για τον καθένα από εμάς. Όταν, λοιπόν, μολύνουμε περισσότερο από όσο μας αναλογεί για να μην κινδυνεύει το περιβάλλον, δικαίως περιορίζεται η ελευθερία μας.
Αν αυτή η πρόταση αφορά μόνο την ατμοσφαιρική ρύπανση από τα αυτοκίνητα ή τους καυστήρες, θα της αναγνωρίσω, παρά τις πολλές επιφυλάξεις μου που σίγουρα θα κουράσουν οπότε τις εγκαταλείπω, την επιτυχία της. Ως γενική αρχή, όμως, για όλες τις σωρευτικές βλάβες, δεν μπορεί να σώσει την αρχή της βλάβης – και να γιατί: στις περιπτώσεις που προανέφερα, είναι βέβαιο ότι η βλάβη τελικά θα επέλθει, καθώς αποκλείεται οι άνθρωποι να πάψουν να οδηγούν ή να ανάβουν το καλοριφέρ – άρα, το πρώτο κατώφλι θα το περάσουμε και όλοι θα έχουμε συμβάλει σε αυτό αν έχουμε περάσει το δικό μας κατώφλι. Φανταστείτε, όμως, έναν άνθρωπο που πετάει πέτρες στο ποτάμι, που πατάει το γρασίδι ή που κόβει ένα δέντρο σε ένα πυκνό δάσος. Είναι κάθε άλλο παρά βέβαιο ότι θα πετάξουν κι άλλοι τόσες πέτρες όσες χρειάζονται για να ξεχειλίσει το ποτάμι ή ότι θα πατήσουν το γρασίδι τόσοι όσοι χρειάζονται για να το καταστρέψουν ή ότι κάτι αντίστοιχο θα συμβεί με τα δέντρα. Αν μπει μία δεύτερη ρήτρα εδώ –ότι δηλαδή θα πρέπει να επέλθει η βλάβη τελικά για να τιμωρηθεί όποιος συνέβαλε σε αυτήν- το φιλοσοφικό κομμάτι σώζεται. Το νομοθετικό κομμάτι, όμως, όπως εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς, δεν σώζεται με τίποτα…
Εννοείται, ότι όλες οι άλλες ενστάσεις μου δε λύνονται ούτε στο λυσσάρι που έχω κρυμμένο στο ντουλάπι μου …
6 Νοεμβρίου 2007 στο 12:30 πμ |
[…] φράση του Μιλλ που έχουμε κουβεντιάσει εδώ και εδώ. Όμως υπάρχουν δύο αγκάθια: το πρώτο αφορά το προφανές […]
7 Νοεμβρίου 2007 στο 2:58 μμ |
[…] φράση του Μιλλ που έχουμε κουβεντιάσει εδώ και εδώ. Όμως υπάρχουν δύο αγκάθια: το πρώτο αφορά το προφανές […]
4 Ιουλίου 2010 στο 3:02 μμ |
[…] συναφείς επιφυλάξεις έχουν διατυπωθεί από τον Κώστα εδώ. Θα επιχειρηματολογήσω σε συντομία, εναντίον της […]